Dede Korkut (Korkut Ata ), göçebe Türklerin eski destanlarında yüceltip kut-sallaştırdığı; bozkır hayatının gelenekle-rini ve törelerini çok iyi bilen, kabile teşkilâtını koruyan, Türk edebiyatında kendi adıyla anılan hikâyelerin anlatıcısı yarı efsanevi bir bilge ve ozan olan Oğuz büyüğüdür. Dede Korkut’un hayatı hak-kında tarihi kaynaklardaki bilgiler farklılık-lar gösterir. Dede Korkut, Reşîdüddin’in Câmiʿu’t-tevârîḫ’inde Oğuzların Bayat boyundan, Ebülgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terâkime’sinde ise Kayı boyundan gösterilir. Câmiʿu’t-tevârîḫ’e göre De- de Korkut, Oğuz hükümdarlarının onuncusu olan Kayı İnal Han’ın baş müşavi-ridir. Bahrü’l-ensâb, Bayındır Han’ın Dış Oğuz-İç Oğuz beylerini saydıktan sonra Dede Korkut’un bunların şeyhi olduğunu söyler. Saltuk-nâme’de Dede Korkut Osmanlılarla aynı soydan gösterilir ve Osmanlıların soyu Oğuzlarla birlikte İshak peygamberin oğlu Îs’e bağlanır. Hacı Bektaş Vilâyetnâmesi’nde ise Kor-kut Ata, Oğuz padişahı Bayındır Han ve onun beylerbeyi Kazan ile birlikte anılır ve bunların ölümüyle Oğuz cemaatinin da-ğıldığı söylenir.
Türk edebiyatında destan döneminden hikâyeciliğe geçiş döneminin ilk örneği ve en önemli ürünü Dede Korkut Hikâyeleridir. Eserin asıl adı “Kitab-ı De-de Korkut Ala Lisan-ı Taife-i Oğuzan” (Oğuzların Diliyle Dede Korkut Kitabı)’dır. Türk Edebiyatı tarihçiliğinin en önemli isimlerinden biri olan Ord. Prof. Fuat Köprülü “Türk edebiyatını terazinin bir kefesine koysanız diğer kefeye de Dede Korkut’u koysanız, Dede Korkut ağır basar.” sözüyle eserin büyüklüğünü vurgulamıştır. Muharrem Ergin Dede Kor-kut Kitabı’nın ön sözünde “Türk dilinin en güzel eserlerinden biri belki de birincisi, Türk kültürünün temel eserle-rinden biri belki de birincisi” demiştir.
Türk kültürünün en önemli eserle-rinden kabul edilen Dede Korkut Kitabı, günümüze yazma hâlindeki iki nüsha olarak gelmiştir. Bulundukları mekânlara göre Dresden ve Vatikan nüshaları olarak anılan bu derlemelerin ilkinde on iki, ikincisinde ise altı destan metni mevcuttur. İki nüsha hâlinde günümüze gelebilmiş olan Dede Korkut Kitabı’nın ortak bir dip nüs-haya bağlandığı yaygın olarak kabul edil-miştir. Dresden nüshasını 19. yüzyılın ilk çeyreğinde bilim dünyasına tanıtan ve ilk defa ondan faydalanan Alman bilim insanı Heinrich Friedrich von Diez’dir. Diez, bu nüshanın bir kopyasını kendi eliyle çıka-rarak Berlin Kütüphanesi’ne bırakmıştır. Türkiye’deki ilk yayım ise, Diez’in yayı-mından yaklaşık yüz sene sonradır. Kilisli Rifat, 1916 yılında Diez’in eliyle yazdığı Berlin Kütüphanesindeki nüshaya dayanarak Dede Korkut hikâyelerini yayım-lamış; bundan sonra Türkiye’deki araştır- macılar da konuya eğilmişlerdir. Günümüz Türk alfabesiyle, daha bilimsel ve ayrıntılı ilk yayım ise Orhan Şaik Gökyay tara-fından 1938’de yapılmıştır. 1950 yılı ise Dede Korkut hikâyeleri açısından yeni bir buluşa sahne olmuştur. İtalyan Türkolog Ettore Rossi, Vatikan Kütüphanesi’nde De-de Korkut hikâyelerini içeren yeni bir nüsha bularak bunu bilim dünyasına ta-nıtmış ve 1952 yılında bunu yayımlamıştır. Kitapta geçen Karacukdağ, Karşuyatan, Karadağ, Aladağ gibi tarih ve coğrafya adlarının çoğu, bu hikâyelerin Oğuzların Türkistan’dan ayrılmalarından öncesine ait olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Oğuz Türkleri bunları batıya getirirken buraya göre mahallîleştirmişler ve batıda geçen olaylarla karıştırmışlardır. Menkı-be Dede Korkut’un Kayı İnal Han zamanında yaşadığını, onun Hz. Pey-gamber’le çağ-daş olduğunu gösteriyorsa da bu hikâ-yeleri, başkahraman olan Salur Kazan’ın mensup olduğu kabile dolayısıyla çok eski devirlere kadar götürmek daha doğrudur. Çünkü Salur Kazan’ın Oğuz destanının başkahramanı olmasıyla ilgili menkıbe Oğuzlar daha Orta Asya’daki yurtlarında iken teşekkül etmiştir. Öte yandan Oğuzların en eski destanlarından biri olan Bamsı Beyrek hikâyesi Orta As-ya bozkırlarının her yerinde tespit edil-miştir. Alpamış diye tanınan bu hikâyenin tarihi VI-VIII. yüzyıla çıkarılmaktadır. Dede Korkut destanlarının yazıya geçi-rilmeden önce sözlü gelenekte yaşamış olduğu şüphesizdir. Dede Korkut hikâye-lerinin XV. yüzyılın ikinci yarısında yazıya geçirildiği tahmin edilmektedir. Kitabın yazıldığı yer olarak da genellikle Akko-yunluların hüküm sürdüğü saha, yani bugünkü Kars ve Erzurum dolaylarındaki yerler kabul edilmektedir. Eserin dili Âzerî lehçesinin özelliklerini göstermekle birlikte bugünkü Âzerî lehçesiyle karşılaştı-rıldığında bütün dil özelliklerinin bu leh- çeye ait olmadığı görülür.
Dede Korkut Hikâyeleri, Oğuzların düşmanlarıyla ve kendi aralarında yap-tıkları mücadeleleri anlatır. Hikâyelerde en büyük yeri savaşlar tutar. Dede Korkut hikâyelerinde adı geçen Oğuz beylerinin genellikle tek oğulları vardır. Oğullar, 15-16 yaşlarına geldiklerinde, onlardan kah-ramanlık yapmaları beklenir. Bu kahra- manlık, birçok hikâyede tutsaklık motifi çerçevesinde ortaya çıkar. Oğul, babayı ya da büyük erkek kardeşi tutsaklıktan kurtarır, babanın tutsak olmasını engeller ya da kendisi tutsak iken annesinin namusuna zarar gelmemesi için ölümü göze alır. Hikâyelerde aile kavramı olduk-ça önemlidir. Anne / baba-oğul, karı-koca arasında sevgi, saygı ve güvene dayalı bir birliktelik söz konusudur. Anlatılarda baba ile oğul arasında kutsal bir ilişki vardır. Hikâyelerde “baba adını yürüten kişi” olarak tasvir edilen oğul, babanın geleceği, hükümdarlığının ve soyunun garantisidir. Destanda yer alan boylar, adlandırılırken, baba ve oğulun adları aynı düzlemde yer alır, ancak çoğunlukla oğula vurgu yapılır. Bu hikâyelerde kadı-na da büyük değer verilir. Toplumda en yüksek mevki kadına aittir. Bütün Oğuz beyleri tek eşlidir. Dede Korkut destan-larında çeşitli hayvan adları geçer. Ancak Oğuz Türkü’nün hayatında en üstün yeri at tutar. Başkahramanlar atla-rıyla birlikte anılırlar, onların da insanlar gibi adları vardır. Hikâyelerde Müslümanlığın temel- lerine dayanan inanışları, menkıbeleri, İslâm tarihiyle ilgili kişileri ve unsurları, bunların hayatına dair bilgiler de yer almaktadır. Dede Korkut Kitabı, Orta As-ya’da yaşayan Oğuzlar ile onların Ana-dolu’ya gelmiş boylarının toplum hayatını aydınlatan unsurlarla yüklüdür.
Türk kültürünün canlı hafızası, Dede Korkut Hikâyeleri destan ve hikâye özelliklerinin her ikisini de taşır. Gelenek ve göreneklerimizin birçoğunun ilk şekil-leri, Dede Korkut Hikâyelerinde geçer. Türk halkı, devlet adamlarına bağlı, de-ğerleri için yaşayan, atasına ve soylu geçmişine sahip çıkan bir topluluktur. Kahraman / kahramanlar, düşmanına bo-yun eğmeyen atasına töresine bağlı, özü sözü bir olan, inançlı bir şekilde biz dü-şüncesiyle hareket eden bireyleşmiş Türk milletinin birer ferdidir. Millet olma bilincinin ülkü değerler düzeyinde anlatıldığı destan-sı Dede Korkut Hikâyeleri, kültür mozaiği-mizin kıymetli bir eseridir. Temaların birleş- tirici özelliği Türk toplumunun milli kimliğini içeren kültürel bellek kodları olan gelenekleri/değerleri her bir hikâyede yeniden hatır latma, yaratma ve devam ettirme özelliği-dir. Hikâyeler ayrı ayrı olsa da onlar Türk halkının soylu geçmişini, yaşam tarzını, gelenek ve göreneklerini, milli şuurunu, inançlarını şifreleyen bir bütündür. Dede Korkut Hikâyeleri, Türk millî kimliğinin ortak bilinçdışı alanını oluşturan kültürel kodları hatırlatma ve yaşatma işleviyle değerini yeniler. Anlatılar bir bütün olarak soylu Türk tarihinin belgesi, geçmiş ve geleceği birleştirerek değerini sürekli artıran kültürel bir mirastır.
KAYNAKÇA
Alsaç, Fevziye. Journal of Turkish Language and Literature, https://dergipark.org.tr. Erişim Tarihi:19.03.2023
Gökyay, Orhan Şaik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, https: //islamansiklopedisi.org.tr/dede-korkut. Erişim Tarihi:15.03.2023
Karakaş, Rezan. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, https://dergipark. org.tr. Erişim Tarihi:16.03.2023
Pehlivan, Gürol. Türk Dünyası, https://dergipark.org.tr. Erişim Tarihi: 16. 03.2023
https://korkutata.osmaniye.edu.tr /30127_dede-korkut-hikayeleri. Erişim Tarihi: 17.03.023
https://www.turkedebiyati.org/ dede-korkut-hikayeleri-ve-ozellikleri. Erişim Tarihi: 17.03.2023
HARİTA : Emrah ECE
Manisa
17.05.2024
